AARDRIJKSKUNDE

 

 

DE AARDRIJKSKUNDE BOEKEN VAN

J.J. TEN HAVE

 

 

J.J. ten Have heeft een grote verscheidenheid aan aardrijkskundige lesboeken geschreven: niet alleen voor allerlei schoolniveau's als ook voor heel verschillende onderdelen van de aardrijkskunde. Daarbij kun je je afvragen wat zijn achterliggende bedoelingen waren. Zoals veel in die tijd waren dat m.i. vooral ideële motieven (kennis is macht). Ook zal hij het idee gehad hebben dat hij verbeteringen kon realiseren en dat ook bereikte. Anders was hij nooit zo productief geweest zijn. Uit zijn eigen boeken, vaak in het voorwoord, maar ook uit zijn handleidingen voor het onderwijs, lijkt hij drie speerpunten gehad te hebben:

1. Verbetering van de aardrijkskunde boeken voor het lager onderwijs (met name een beter aangepast taalgebruik)

2. Een zwaarder accent op landschappelijke en economische aspecten omzo de aardrijkskunde meer beeldend en nuttig te maken. 

Zo begon hij in 1885  zijn eerste boek "BEKNOPTE AARDRIJKSKUNDE VAN NEDERLAND" dat voor de hoogste klassen van de lagere school was bestemd. Het heeft tot 1922 talloze vaak enigszins aangepaste herdrukken beleeft. Twee jaar later (1885) volgde op verzoeken vanuit de onderwijzers een vereenvoudigde versie: "ONS VADERLAND". Dankzij het succes van deze boekjes werd de reeks al snel uitgebreid met aardrijkskunde boekjes voor de lagere school over het toenmalige Nederlands Indië en over de rest van de wereld. 

 

Nog twee jaar later (1877) zijn eerste aardrijkskundeboek voor een hoger schoolniveau uitgegeven en wel het "BEKNOPT LEERBOEK DER AARDRIJKSKUNDE" voor Normaal-, kweekschool en HBS, dat tot en met 1916 werd herdrukt. 

 

In 1888 verscheen zijn eerste boek voor de kweekschool voor het behalen van de hoofdacte aardrijkskunde. 

 

Samen met Jz. S de Gast werd in 1891 het boek "HEMEL EN AARDE: Leerboek der Wis- en Natuurkundige Aardrijkskunde" gepubliceerd.

 

En samen met A. Laban werdt vanaf 1892 een reeks aardrijkskundige leesboekjes geschreven: "VERHALEN EN SCHETSEN". Zelf schreef hij in 1902  het aardrijkskundige leesbioek "OVER BERGEN EN DALEN". 

Handelsaardrijkskunde was het laatste onderwerp dat werd opgepakt. Het boekje HANDELSAARDRIJKSKUNDE verscheen in 1899. Het werd opgevolgd door "KLEINE HANDELSAARDRIJKSKUNDE" dat van 1902 tot 1932 nieuwe edities beleefde.

'

 

 

 

 

Totale lijst van aardrijkskunde boeken, exclusief toelichtingen op schoolwandplaten:

 

Nr. Titel / Gebruiker Jaar Druk VOORKOMEN: Familie                          Elders (overig=onbekend)   
J.J. ten Have    
1

 

Aardrijkskunde van Nederland

 
  Voortgezet Lager Onderwijs 1890 1 Elders
  Voortgezet Lager Onderwijs   2  
  Voortgezet Lager Onderwijs 1896 of eerder 3  
  Voortgezet Lager Onderwijs 1897 4 Elders
  Voortgezet Lager Onderwijs 1899 5 familie
  Voortgezet Lager Onderwijs   6  
  Voortgezet Lager Onderwijs   7  
  Voortgezet Lager Onderwijs 1908 8  
  Voortgezet Lager Onderwijs 1911 9 Elders
  Voortgezet Lager Onderwijs 1913 10 Familie
  Voortgezet Lager Onderwijs 1916 11 Familie
  Voortgezet Lager Onderwijs 1921 12 Familie
 

 

Aardrijkskunde voor Herhalingsscholen: zie Kleine Handelsaardrijkskunde

 
2

 

Beginselen der Wis- en Natuurkundige Aardrijkskunde 

 
  Voortgezet Lager Onderwijs ? 1908 1 Elders
  Voortgezet Lager Onderwijs ? 1911 2 Familie
  Voortgezet Lager Onderwijs ? 1913 3 Elders
  Voortgezet Lager Onderwijs ? 1918 4 Elders
  Voortgezet Lager Onderwijs ? 1921 5 Elders
  Voortgezet Lager Onderwijs ? 1926 6 Elders
  Voortgezet Lager Onderwijs ? 1931 7 Elders
3

 

Beknopt leerboek der aardrijkskunde 

 
  Normaal-, kweek-, en hoogere Burgerscholen. 1887 1 Familie
  Normaal-, kweek-, en hoogere Burgerscholen. 1891 2  
  Normaal-, kweek-, en hoogere Burgerscholen. 1894 3  
  Normaal-, kweek-, en hoogere Burgerscholen. 1896 4 Familie
  Normaal-, kweek-, en hoogere Burgerscholen. 1898 5 Familie
  Normaal-, kweek-, en hoogere Burgerscholen. 1904? 6  
  Normaal-, kweek-, en hoogere Burgerscholen.   7  
  Normaal-, kweek-, en hoogere Burgerscholen. 1907 8 Familie
  Normaal-, kweek-, en hoogere Burgerscholen. 1909 9 Elders
  Normaal-, kweek-, en hoogere Burgerscholen. 1912 10 Familie
  Normaal-, kweek-, en hoogere Burgerscholen. 1916 11 Familie
4

 

Beknopte aardrijkskunde van Nederland

 
  Hoogste klassen lagere school 1885 1 Elders
  Hoogste klassen lagere school 1888 2 Elders
  Hoogste klassen lagere school  1890 3  familie
  Hoogste klassen lagere school 1891 0f eerder 4  
  Hoogste klassen lagere school   5  
  Hoogste klassen lagere school   6  
  Hoogste klassen lagere school 1894 7 Elders
  Hoogste klassen lagere school 1895 8 Elders
  Hoogste klassen lagere school   9  
  Hoogste klassen lagere school 1897 10 Elders
  Hoogste klassen lagere school 1899 11 Familie
  Hoogste klassen lagere school 1901 12  
  Hoogste klassen lagere school 1903 13  
  Hoogste klassen lagere school 1905 14 Elders
  Hoogste klassen lagere school 1907 15 Familie
  Hoogste klassen lagere school 1910 16 Elders
  Hoogste klassen lagere school 1912 17 Elders
  Hoogste klassen lagere school 1915 18 Familie
  Hoogste klassen lagere school 1918 19 Elders
  Hoogste klassen lagere school 1922 20 Familie
5

 

Beknopte Aardrijkskunde van Nederlandsch Oost- en West-Indië

 
   ULO en lagere klassen Normaalscholen ? 1886 1 Elders
   ULO en lagere klassen Normaalscholen ? 1891 of eerder 2  
   ULO en lagere klassen Normaalscholen 1894 3 Elders
   ULO en lagere klassen Normaalscholen 1896 4 Familie
   ULO en lagere klassen Normaalscholen 1898 5 Familie
   ULO en lagere klassen Normaalscholen ? 1901 6  
   ULO en lagere klassen Normaalscholen ?   7  
   ULO en lagere klassen Normaalscholen ? 1907 8 Elders
   ULO en lagere klassen Normaalscholen ? 1909 9 Familie
  ULO en lagere klassen Normaalscholen 1911 10 Elders
  ULO en lagere klassen Normaalscholen 1913 11 Familie
  ULO en lagere klassen Normaalscholen 1917 12 Elders
  ULO en lagere klassen Normaalscholen 1923 13 Familie
   
         
6

 

Beknopte handels-aardrijkskunde: met kaarten en grafische voorstellingen

 
   Handelscursussen ? 1902 1 Elders
7

 

Buiten ons Vaderland: Tweede Leerboekje der Aardrijkskunde

 
  Gewoon lager onderwijs  1891 1 Elders
  Gewoon lager onderwijs    2  
  Gewoon lager onderwijs  1895 3 Elders
  Gewoon lager onderwijs    4  
  Gewoon lager onderwijs  1898 5 Elders
  Gewoon lager onderwijs    6  
  Gewoon lager onderwijs    7  
  Gewoon lager onderwijs  1904 8 Elders
  Gewoon lager onderwijs    9  
  Gewoon lager onderwijs  1908 10 Familie
  Gewoon lager onderwijs  1911 11 Familie
  Gewoon lager onderwijs  1913 12 Elders
  Gewoon lager onderwijs  1915 13  
  Gewoon lager onderwijs    14  
  Gewoon lager onderwijs    15  
  Gewoon lager onderwijs    16  
  Gewoon lager onderwijs  1922 17 Elders
8

 

De Aardbol: leerboekje der Aardrijkskunde

 
  Gewoon lager onderwijs ±1889 1  
  Gewoon lager onderwijs   2  
  Gewoon lager onderwijs 3 
  Gewoon lager onderwijs 1892 4 familie
  Gewoon lager onderwijs   5  
  Gewoon lager onderwijs 1895 6 Elders
  Gewoon lager onderwijs 1896 7 Elders
  Gewoon lager onderwijs 1898 8 Elders
  Gewoon lager onderwijs   9  
  Gewoon lager onderwijs 1904 10  
  Gewoon lager onderwijs   11  
  Gewoon lager onderwijs 1906 / 07 12  
  Gewoon lager onderwijs 1910 13 Familie
  Gewoon lager onderwijs 1913 14 Familie
  Gewoon lager onderwijs 1916 15 Elders
  Gewoon lager onderwijs 1920 16 Familie
  Gewoon lager onderwijs 1923 17 Familie
9

 

De elf provinciën: leerboek der aardrijkskunde ten gebruike van de Nieuwe Schoolkaart van Nederland

 
  Lager Onderwijs 1905 1 Elders
  Lager Onderwijs 1912 2 Elders
10

 

De Nederlandsche koloniën: een aardrijkskundig leerboek

 
  Laagste klassen van normaal-,H.B.-Scholen,enz. ? 1917 1 Familie
11

 

De omvang van het onderwijs in de aardrijkskunde op de Normaallessen (eene inleiding)

 
   Normaalschool ? 1895 1 Elders
12

 

De Vijf Werelddeelen

 
   Laagste klassen van normaal-,H.B.-Scholen,enz. 1897 1  
   Laagste klassen van normaal-,H.B.-Scholen,enz. 1899 2 Familie
   Laagste klassen van normaal-,H.B.-Scholen,enz.   3  
   Laagste klassen van normaal-,H.B.-Scholen,enz.   4  
   Laagste klassen van normaal-,H.B.-Scholen,enz. 1911 5 Elders
   Laagste klassen van normaal-,H.B.-Scholen,enz. 1915 6 Familie
   Laagste klassen van normaal-,H.B.-Scholen,enz. 1921 7 Familie
13

 

De Wereld: Beknopte Aardrijkskunde: Eerste deeltje

 
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1886 1 Elders
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1891 of eerder 2  
  Uitgebreid Lager Onderwijs   3  
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1896 of eerder 4  
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1900 of eerder  5  
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1902 6 Familie
  Uitgebreid Lager Onderwijs   7  
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1908 8 Familie
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1911 9 familie 
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1914 10 Familie
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1917 11 Familie
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1922 12 Familie
14

 

De Wereld: Beknopte Aardrijkskunde: Tweede deeltje

 
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1886 1 Elders
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1891 2 Elders
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1893 3 Familie
  Uitgebreid Lager Onderwijs   4  
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1900 of eerder  5  
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1902 6 Familie
  Uitgebreid Lager Onderwijs   7  
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1909 8 Familie
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1911 9  
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1915 10 Familie
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1918 11  
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1920 12 Elders
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1886 1 Elders
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1891 2 Elders
  Uitgebreid Lager Onderwijs   3  
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1896 of eerder 4  
  Uitgebreid Lager Onderwijs   5  
  Uitgebreid Lager Onderwijs   6  
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1905-1906 7 Elders
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1909 8 Elders
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1911-1912 9 Elders
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1914 10 Elders
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1917-1918 11 Elders
  Uitgebreid Lager Onderwijs 1922 12 Elders
15

 

De werelddeelen, aardrijkskunde voor de Indische scholen

 
   ?   1 Elders
   ?   2 Elders
   ?   3 Elders
   ?   4 Elders
   ? 1931 5 Elders
16

 

Handels-Aardrijkskunde

 
  Laagste klassen der Normaal- en voor Burgerscholen 1899 1 Familie
  Laagste klassen der Normaal- en voor Burgerscholen 1899 2 Elders
  Laagste klassen der Normaal- en voor Burgerscholen 1910 3 Elders
17

 

Inleiding tot de aardrijkskunde

 
  Laagste klassen der Normaal- en voor Burgerscholen 1898 of eerder 1  
  Laagste klassen der Normaal- en voor Burgerscholen 1899 2 Familie
  Laagste klassen der Normaal- en voor Burgerscholen 1910 3 Familie
18

 

Insulinde - Leerboek vooral voor ten dienste van hen, die voor de hoofdacte studeren

 
  Hoofdacte studenten 1897 1 Familie
  Hoofdacte studenten 1906 2 Elders
  Hoofdacte studenten 1913 3 Elders
19

 

Aardrijkskunde voor Herhalingsscholen (voorloper Kleine Handelsaardrijkskunde)

 
  Herhalingsscholen 1902 1 Elders
20

 

Kleine Handelsaardrijkskunde

 
  Handeslcursussen , Mulo- en Herhalingsscholen 1914 2 Elders
  Handelscursussen , Mulo- en Herhalingsscholen 1918 3 Elders
  Handelscursussen , Mulo- en Herhalingsscholen 1921 4 Elders
  Handeslcursussen , Mulo- en Herhalingsscholen   5  
  Handeslcursussen , Mulo- en Herhalingsscholen 1932 6 familie
21

 

Leerboek der Aardrijkskunde Eerste deel: INLEIDING 

 
  Lager Onderwijs  1888 1 Elders
22

 

Leerboek der Aardrijkskunde Tweede deel: EUROPA

 
  Lager Onderwijs  1888 1  
  Lager Onderwijs  1900 2 Elders
23

 

Leerboek der Aardrijkskunde Derde deel: VREEMDE WERELDDEELEN

 
  Lager Onderwijs  1888 1 Elders
  Lager Onderwijs  1901 2 Elders
24

 

Nederland en zijn bewoners:Nieuw Aardrijkskundig leerboekje

 
  Voortgezet Lager Onderwijs 1901 1 Familie
  Voortgezet Lager Onderwijs 1907 2  
  Voortgezet Lager Onderwijs 1909 3 Elders
  Voortgezet Lager Onderwijs 1913 4 Familie
  Voortgezet Lager Onderwijs 1916 5 Familie
  ?   6  
  MULO, laagtse klassen van normaal- en H.B.S. 1920 7 Elders
  MULO, laagtse klassen van normaal- en H.B.S.?   8  
  MULO, laagtse klassen van normaal- en H.B.S. ?   9  
  MULO, laagtse klassen van normaal- en H.B.S. ?   10  
  MULO, laagtse klassen van normaal- en H.B.S. ?   11  
  Voortgezet Lager Onderwijs 1921 12 Elders
25

 

Nieuw leerboek der aardrijkskunde

 
  Hoofdakte studenten 1893 1 Familie
  Hoofdakte studenten 1898 2 Familie
  Hoofdakte studenten 1904 3 Familie
  Hoofdakte studenten 1909 4 Elders
  Hoofdakte studenten   5  
  Hoofdakte studenten   6  
  Hoofdakte studenten   7  
  Hoofdakte studenten   8  
  Hoofdakte studenten   9  
  Hoofdakte studenten   10  
26

 

Nieuw leerboek der Aardrijkskunde vooral ten gebruike bij de handelskaart van Europa

 
  Handelscursussen ?   1904 1
27

 

Omgeving en moederland, Aardrijkskunde voor Indische Scholen

 
   ?   1  
   ?   2  
   ?   3  
   ?   4  
   ?   5  
   ?   6  
   ?   7  
   ?   8  
   ?   9  
   ?   10  
   ?   11  
    1901 12 Elders
28

 

Ons land en volk

 
  De laagste klassen van Normaal- en Hoogere Burgerscholen 1892 1  
  De laagste klassen van Normaal- en Hoogere Burgerscholen 1895 2 Elders
  De laagste klassen van Normaal- en Hoogere Burgerscholen 1896 of eerder 3  
  De laagste klassen van Normaal- en Hoogere Burgerscholen   4  
  De laagste klassen van Normaal- en Hoogere Burgerscholen   5  
  De laagste klassen van Normaal- en Hoogere Burgerscholen 1909 6 Elders
  De laagste klassen van Normaal- en Hoogere Burgerscholen 1912 7 Familie
  De laagste klassen van Normaal- en Hoogere Burgerscholen   8  
  De laagste klassen van Normaal- en Hoogere Burgerscholen 1923 9 Elders
29

 

Ons vaderland: eerste leerboekje der aardrijkskunde

 
  Lager onderwijs 1887 1  
  Lager onderwijs 1888 2 Elders
  Lager onderwijs 1889 3  
  Lager onderwijs 1891 4 Elders
  Lager onderwijs 1892 5 Elders
  Lager onderwijs 1893 6  
  Lager onderwijs 1895 7  
  Lager onderwijs 1896 8 Elders
  Lager onderwijs 1898 9 Elders
  Lager onderwijs 1900 10 Elders
  Lager onderwijs 1902 11 Familie
  Lager onderwijs 1904 12 Elders
  Lager onderwijs 1906 13  
  Lager onderwijs 1907 14 familie
  Lagere school 1909 15 Elders
  Lagere school 1911 16 Elders
  Lagere school 1913 17 Elders
  Lagere school 1916 18 Elders
  Lagere school 1921 19 Elders
  Lagere school 1925 20 Familie
30

 

Oost en West. Land en volk onzer koloniën

 
  toekomstige onderwijzers 1892 1 Elders /Digitaal beschikbaar
  toekomstige onderwijzers 1904 2 Elders
  toekomstige onderwijzers 1910 3 Familie
31

 

Overzicht der Handels-Aardrijkskunde

 
  Handelsscholen 1910 1 Elders
  Handelsscholen 1914 2 Elders
  Handelsscholen 1917 3 Familie
  Handelsscholen 1920 4 Elders
32

 

Uit onze omgeving: Leesboek over Zuid-Holland

 
  Middelklassen lagere school 1910 1 Elders
33

 

Vragen en opgaven over de aardrijkskunde 

 
  Hoofdacte studenten   1  
  Hoofdacte studenten 1913 of eerder 2  
34

 

Vragen en opgaven over de aardrijkskunde 

 
  Normaalscholen   1  
  Normaalscholen 1900 of eerder 2  
  Normaalscholen   3  
  Normaalscholen   4  
  Normaalscholen 1913 of eerder 5  
  Normaalscholen 1914 6  
35

 

Vragen en opgaven over de aardrijkskunde van Europa

 
  Normaalscholen 1892 of eerder 1  
  Normaalscholen 1896 of eerder 2  
  Normaalscholen 1901 3  
36

 

Vragen en opgaven over de aardrijkskunde van Nederland en Indië

 
  Normaalscholen   1  
  Normaalscholen 1896 of eerder 2  
37

 

Zeshonderd vragen en opgaven over Nederland en Nederlandsch Oost- & West-Indië

 
  Normaalscholen 1890 1 Elders
  Normaalscholen   2  
  Normaalscholen 1900 of eerder 3  
 
 J.J. ten Have en A Laban 
38

 

Verhalen en schetsen : 1e deeltje

 
  Lager Onderwijs 1892 1 Elders
  Lager Onderwijs 1892 2  
  Lager Onderwijs 1894 3 Familie
  Lager Onderwijs 1896 4 Familie
  Lager Onderwijs 1899 5 Familie
  Lager Onderwijs 1902 6 Familie
  Lager Onderwijs 1906 7 Familie
  Lager Onderwijs 1909 8 Familie
  Lager Onderwijs 1914 9 Familie
  Lager Onderwijs 1924 10 Familie
39

 

Verhalen en schetsen : 2e deeltje (Wereld)

 
  Lager Onderwijs 1892 1  
  Lager Onderwijs 1894 2 Familie
  Lager Onderwijs 1886? 3  
  Lager Onderwijs 1899 4 Familie
  Lager Onderwijs 1902 5 Familie
40

 

Verhalen en schetsen : 2e deeltje A Europa

 
  Lager Onderwijs 1906 / 07 6  
  Lager Onderwijs 1908 7 Familie
  Lager Onderwijs 1912 8 Familie
41

 

Verhalen en schetsen : 2e deeltje B Indië

 
  Lager Onderwijs 1906 6 Elders
  Lager Onderwijs 1911 7 Elders
  Lager Onderwijs 1920 8 Familie
42

 

Verhalen en schetsen: 3e deeltje

 
  Lager Onderwijs 1893 1  
  Lager Onderwijs 1895 2 Familie
  Lager Onderwijs 1900 of eerder 3  
  Lager Onderwijs 1903 4  
  Lager Onderwijs 1908 5 Familie
  Lager Onderwijs 1919 6  
 

S. de Gast Jz en J.J. ten Have  

 
43

 

Hemel en aarde: Leerboek der Wis- en Natuurkundige Aardrijkskunde 

 
  Hoofdacte studenten 1891 1 Familie
  Hoofdacte studenten 1895 2 Elders
  Hoofdacte studenten 1900 3 Elders
  Hoofdacte studenten 1903 4 Elders
  Hoofdacte studenten  ?f 5  
  Hoofdacte studenten 1910 6  
  Hoofdacte studenten 1916 7 Familie
  Hoofdacte studenten 1922 8 Elders

 

'